» » » » Aleksandar Gordić: Filosofija nauke na prelazu vekova

A+ A-



Sažetak

Ovaj rad predstavlja pokušaj da se, na osnovu razvoja filosofije nauke tokom XX veka, kao i uz pomoć uvidâ u njene novije tendencije, nagoveste neke mogućnosti i pravci njenog daljeg napredovanja u sledećem stoleću. Pored rasmatranja današnjih najuticajnijih gledišta o problemima nauke, od značaja za ovakva naslućivanja svakako je i ispitivanje međuodnosâ filosofije nauke i normativne metodologije sa srodnim disciplinama (kako unutar filosofije, tako i empirijskim naukama) te određivanje njenih veza sa drugim oblastima istraživanja čiji predmet čine nauke, uključujući i relacije između opšte filosofije nauke i filosofije posebnih nauka. Iako filosofija nauke ne može imati prediktivni smisao, ona je kadra da iz proučavanja sopstvene istorije, ali i istorije nauke, izvede, makar i u obliku obrisâ, izvesne hipoteze o koracima koje dalje valja preduzeti (u čemu se i sastoji njen strategijski i preskriptivni harakter). Pritom se mora imati na umu da rast filosofije nauke, makar delimično, zavisi i od rasta naučnog saznanja, koji se ne može predvideti (Poper); međutim, brojna bitna pitanja filosofije nauke (pojam progresa, problemi eksplanatorne moći, kriteriji prethodne plauzibilnosti itd.) strogo su konceptualne prirode, a niz sukcesivnih odgovora na njih pruža izvesno opravdanje za nagađanje budućih stanovišta, ali i uliva nadu u pogledu konvergencije aktuelnih pozicija.


Klasična i savremena filosofija nauke

Kako bi se stekla osnova za prosuđivanje o budućim strujanjima u normativnoj metodologiji i filosofiji nauke, neophodno je najpre ocrtati izvesne idealnotipske razlike između klasične metodologije nauke, kao čiji predstavnik će se ovde prvenstveno uzimati u obzir logički empirizam Bečkog i Berlinskog kruga, bilo u njegovom induktivističkom (kasni Karnap, Rajhenbah) ili deduktivističkom (rani Karnap, Hempel) izdanju, i savremene, postpozitivističke filosofije nauke , ovaploćene u čitavom nizu današnjih učenja koja se nižu od racionalizma do relativizma i od realizma do ekstremnog antirealizma. Iako su i jedna i druga ovde naznačena pozicija unutar sebe krajnje heterogene i veoma diferentisane, u stepenu u kojem se jedva može govoriti o nekakvim opštim, zajedničkim obeležjima, čini se da se ipak daju utvrditi neke odlike koje razdvajaju ove dve orijentacije ili faze u prošlovekovnom razvoju filosofije nauke.

Mada će se prvenstveno polaziti od stanja u anglosaksonskoj metodologiji i filosofiji nauke, treba imati na umu da se ona sve češće prožima i prepliće s usmerenjima u kontinentalnim filosofijama prirode i nauke, te da se danas može govoriti o obrisima jedinstvene, globalne scene na kojoj se raspravlja o zajedničkim problemima. Takođe, valja imati u vidu da ni u vreme svoje gotovo apsolutne dominacije logički pozitivizam nije bio jedina raspoloživa, monopolistički postavljena filosofija nauke, nego da čak njemu savremeni (pa i hronološki prethodeći) francuski konvencionalizam danas deluje znatno plauzibilnije i primerenije duhu sadašnje nauke, što samo ilustruje činjenicu da istorijski objektivizovani razvojni pravci ne moraju sléditi prema nekakvom zamišljenom stepenu prihvatljivosti ili epistemološke utemeljenosti, nego se mogu ređati bez uzajamnog određivanja ili opšte pravilnosti i zakonomernosti (uostalom, sve do šezdesetih godina francuski konvencionalizam i pozitivizam nisu ni imali međusobnih kontakata).

Najzad, treba naglasiti, što se često prenebregava, da je tradicionalna metodologija (standardno stanovište) izgradila izvesne nesporne temelje naučnog rasuđivanja i postupanja, te da kasnije postpozitivističke kritike ključnih pozitivističkih stavova nisu obezvredile celokupan saznajni fond njenih tekovina - njeno nasleđe i danas predstavlja orijentir za pozicionisanje prema rešenjima za glavne metodološke probleme, čija je većina, ako ne direktno formulisana, ono makar nagoveštena u klasičnim spisima. Premda je sâm logički empirizam nametnuo unekoliko ograničene i možda preuske metodološke okvire za rasmatranje naučnih aktivnosti, unutar njega su oblikovani neki temeljni postulati koji se tiču racionalnog i empirijskog haraktera nauke. Čak i tamo gde pozitivisti, usled svojih epistemoloških predubeđenja, nisu mogli da pruže zadovoljavajuća rešenja i odgovore (npr. u pogledu kriterija demarkacije), njihovi pokušaji su pružili osnov za naredna usavršavanja, pa se pozitivizam u celini može smatrati progresivnim istraživačkim programom.

Među kardinalna obeležja tradicionalne filosofije nauke svakako valja ubrojati statički pristup teorijskim celinama, odnosno orijentaciju na sinhronijsko viđenje naučnih hipoteza i teorija - one se ne posmatraju kao razvojni, evolutivni entiteti, nego kao završene forme, čiju strukturu valja ispitati i izložiti u formalnologičkim kategorijama. Zato se naglasak stavlja na precizovanje i operacionalizovanje ne samo naučnih, nego i metodoloških pojmova kako bi se time omogućilo rigorozno, kvantitativno ispitivanje logičkih (deduktivnih i induktivnih) relacija među naučnim iskazima. Nasuprot tome, savremena filosofija nauke pre svega je usmerena dinamički i procesualno , tj. naučne sisteme vidi kao promenjive tvorevine, o kojima se dijahronijski može govoriti jedino kao o nizovima sukcesivnih verzija i specifikacija izvesnih opštih, apstraktnih obrazaca, podložnih neprekidnom modifikovanju. Stoga se od sedamdesetih godina mnogim standardnim problemima ( ad hoc hipoteze, potvrđivanje hipotezâ, empirijski harakter teorije) više ne pristupa logi(cisti)čki, nego istorijski - dakle, upoređuju se uzastopne varijante teorije i njihov diferencijalni progres, a ne apsolutni stepen posedovanja nekog epistemičkog ili veridičkog svojstva.

Zato se kao imperativ metodološke plauzibilnosti u savremenoj filosofiji nauke pojavljuje progres, koji se dostiže putem smelih, visoko informativnih, ali i neizvesnih hipoteza, koje dramatično nadmašuju dostupnu empirijsku evidenciju, dok je tradicionalna metodologija kao epistemološki ideal postulisala pouzdanost ili empirijsku izvesnost , tj. visok stepen potvrđenosti zatečenim svedočanstvima; drugim rečima, umesto prover en osti , kao cilj nastupa prover ljiv ost, ili, tačnije, porast proverljivosti. Ovo se može izraziti kao distinkcija između (statičke) logičnosti i (dinamičke) racionalnosti (Tulmin), odnosno racionalnosti (dostignutog nivoa progresa) i progresivnosti (stope progresa) kod Laudana. Ne bi se, naravno, smelo tvrditi da je tradicionalna metodologija sasvim ignorisala interteorijski progres - no, ona ga je poimala prevashodno induktivistički i kumulativistički, kao postepeno aditivno dopunjavanje i proširivanje empirijske osnove . Ovakva vizija naučnog progresa ponekad se označava kao teleološki ili "progres ka" (nekom zamišljenom cilju potpunog, sveobuhvatno proverenog naučnog sistema), znači, progres (i relacije među naučnim teorijama) vide se kao konvergentni, dok se sukobi među naučnim teorijama tretišu kao odstupanja, greške i zablude, koje će u idealnoj granici, tokom narednog istraživanja, samoispravljanjem biti otklonjeni.

Suprotno tome, savremena filosofija nauke ne samo što je usredsređena na ispitivanje dijahronijskog, diferencijalnog progresa kroz smenjivanje teorijâ unutar istraživačkih programa i interprogramske smene, nego i sâm pojam progresa određuje drugačije - kao adaptativni "progres od" nekog projikovanog početnog stanja ka proliferaciji sve većeg broja pristupâ, i na objekt-nivou nauke i na metanivou metodologije ( što je u vezi i s premeštanjem naglaska s empirijskog progresa na konceptualni i heuristički ). Divergencija među teorijskim pristupima i orijentacijama više se ne posmatra kao kolaps naučnog uma, nego kao prirodna posledica napuštanja teorijskog i metodološkog monizma i oznaka idejnog bogatstva. Prirodno, iz ovoga ne mora neminovno proisticati relativizam u pogledu procene (komparativne ili apsolutne) saznajne vrednosti suparničkih teorija, ali se privremeno potisnutoj ili retrogradnoj teoriji ne odriču svi izgledi da se jednog dana oporavi niti se smatra iracionalnim raditi na ne-dominantnom istraživačkom programu (ili čak na nekoliko različitih programa).

Iz teorijskog pluralizma kao opštepriznate činjenice današnje nauke, ali i kao metodološke poželjnosti proističe i povlačenje u drugi plan odnosa između teorije i evidencije, a pažnja se upravlja prema međusobnom odnosu koegzistentnih teorija i njihovim interakcijama. Stoga sve značajniju težinu u proceni teorija dobijaju pojmovni, anempirijski parametri na račun empirijskih ili veridičkih , kao što je to stepen potvrđenosti ili verovatnoće (ovome je, naravno, doprinela i okolnost da su u savremenim teorijskim naukama teorije sve udaljenije od empirijske osnove). Ujedno, to je i razlog što se kao primarne funkcije teorije više ne navode deskriptivna i eksplanatorna, nego heuristička i konceptualna - odustajanje od deduktivno-nomološkog viđenja strukture naučne teorije (s njegovom striktnom distinkcijom teorijskô-posmatračkô) i priklanjanje raznovrsnim varijantama analoških i heurističkih modela (u okviru kojih se odnos teorijskih iskaza i empirijskih predviđanja ne poima kao strogo logički, ili makar ne kao relacija deduktivne izvodivosti, nego kao motivacioni - dakle, teorijski iskazi se inventivno specifikuju pri aplikaciji na konkretne fenomene) uslovili su i napuštanje korespondencijalne teorije istine za naučne iskaze, kao i atomističke teorije značenja , u korist (bar delimično) holistički (ili modularno, odnosno funkcionalno) shvaćenog haraktera značenja i adekvatnosti naučnih pojmova, uključujući i opservacione.

Posledicu napuštanja naturalizma i opservacionizma, odnosno (još od Popera) konvencionalizacije empirijske osnove, koja se više ne posmatra kao skup nepobitnih osnovnih iskaza , predstavlja i otvaranje sasvim novih problema, istovremeno s eliminacijom nekih tradicionalnih shvatanja: Diem-Kvajnova teza nemogućnosti konkluzivnog opovrgavanja vodila je iščezavanju pojma krucijalnog eksperimenta, potiskivanje induktivističkog (abduktivističkog) poimanja izgradnje teorijâ upućivalo je na suočavanje s teškoćama subdeterminacije teorije podacima, dok je odustajanje od potrage za fiksnim kriterijem demarkacije oslabilo i standarde ad hoc haraktera. Dakle, iz smene koncepcijâ o strukturi i obeležjima naučnih teorija usledio je i preobražaj mreže ili hijerarhije ključnih problema na kojima se ispitivala plauzibilnost svake metodologije - umesto da to budu npr. distinkcija teorijskô-posmatračkô ili logička struktura proveravanja, u prvi plan izbijaju apstraktne odlike teorijskih sistema koje su se na određeni način aktualizovale kroz istorijski proces razvoja nauke.

Preusmeravanje akcenta s teorijâ kao logičkih sistema, što je obeležavalo klasičnu metodologiju, na teorije kao promenjive organičene, funkcionalne celine proizvelo je i izvestan gubitak normativnosti i pragmatizaciju metodoloških uputstava - potiskivanje logicističkog ili strukturalističkog pristupa i osvrtanje na aktualnu naučnu praksu nalagalo je da se preporuke formulišu ne za uslove idealnog istraživanja i logički kodifikabilnih situacija, nego tako da budu realistične i primenjive na stvarni proces istraživanja. Usled toga se postepeno zapostavljaju pojmovi poput empirijskog sadržaja ili stepena potvrđivanja, koji (makar do sada) nisu zadobili dovoljno upotrebljive formulacije da bi našli mesto u zbiljskom naučnom rasuđivanju. Ovi pojmovi, premda nisu nužno uključivali naturalističke i opservacionističke pretpostavke, bili su blisko vezani za gledišta koja su kao polazište naučnih teorija uzimala srazmerno čvrstu empirijsku osnovu, bez obzira koliko (poput Popera) konvencionalizovala način utvrđivanja takve osnove.

Izostavljanje rigoroznih normativnih preporuka odvijalo se zajedno s padanjem u zasenak zahteva za kriterijem demarkacije između nauke i ne-nauke, jedne od ključnih metodoloških tema u celokupnoj prvoj polovini minulog veka. Prekidanje potrage za čarobnim kriterijem razgraničenja bilo je motivisano ne samo nesavladivim tehničkim teškoćama u vezi s logički egzaktnom formulacijom koja ne bi dopuštala izuzetke, nego prvenstveno uvidom da u svakom naučnom sistemu ili teorijskoj strukturi koegzistuju krajnje heterogeni elementi, te da se za mali broj njih može utvrditi stepen empirijskog haraktera - no, čak i kad bi se to moglo učiniti za izolovane iskaze, mnogi teorijski segmenti ni nemaju ulogu empirijskog opisa, pa se njihova plauzibilnost ili korisnost ne sme ni procenjivati prema meri direktne povezanosti s empirijskom osnovom (ovo ponajviše važi upravo za najdragocenije i najapstraktnije delove sistema). To je istovremeno otvorilo perspektivu za pomak od strogo internalističkog shvatanja naučne delatnosti ka uključivanju vanlogičkih, spoljašnjih momenata u proučavanje teorijskih kvaliteta. Dakle, nasuprot pozitivističkom dezideratu odstranjivanja metafizičkih sastojaka iz empirijske nauke, sada nastupa upravo težnja za uključivanjem raznovrsnih heurističkih resursa, pa ne samo što se koreni naučnog mišljenja traže u metafizici , nego se naučnici okreću najheterogenijim izvorima inspiracije za upotrebljive analogije i modele. Protivno striktnom internalizmu, čak imanentizmu tradicionalne filosofije nauke, savremeni pravci ispoljavaju čitav spektar eksternalističkih pozicija, od umerenih do ekstremnih (što, naravno, zavisi i od načina na koji se definiše granica između unutarnjih i spoljašnjih činilaca naučnog poduhvata. Umesto izričite zapovesti za apsolutnom autonomijom, u postpozitivističkim filosofijama se uviđa neizbežnost interakcije ove dve grupe faktora , a uticaji neposrednog (komunitarnog) i šireg (socijetalnog i kulturalnog) okruženja na nauku ne poistovećuju se s neželjenim intruzijama i devijacijama (iskrivljujućim bekonovskim "idolima"). Ovo je, pored traganja za heurističkim resursima, još jedan od uzroka fleksibilizacije, a zatim i marginalizacije problema razgraničenja i pitanja porekla naučnih ideja u kontekstu otkrića. U poslednjim verzijama kriterija demarkacije razlikovanje nauke i metafizike više nije generičko i atomsko, nego funkcionalno i globalno (vrši se na ravni obuhvatnijih sistema, poput istraživačkih programa ili tradicijâ).

Najzad, dijahronijski pristup i okretanje procesima difuzije i razmene u naučnoj zajednici uslovili su premeštanje prioriteta s pojedinačnih hipoteza i teorijâ na plan širih teorijskih celina, poput paradigmi ili istraživačkih tradicija . Pomeranje od atomističkih teorija značenja ka (strožem ili blažem) holizmu ili funkcionalizmu, kao i preorijentacija s referencije kao ključne (semantičke) relacije na značenje (tj. smisao ili pojmovni sadržaj, koji su više vezani za sintaktičke odnose unutar teorijskog sistema), prouzrokovali su proglašavanje teorijske celine (umesto izdvojene hipoteze) za osnovnu ravan na kojoj se konstituiše značenje naučnih pojmova, pa onda i za nivo na kojem se jedinom može vršiti procena progresa i racionalnosti. Doduše, samo se u najzaoštrenijim formulacijama izlaže shvatanje prema kojem je paradigma (ili čak čitava nauka) ekskluzivna jedinica značenja, ali je u savremenim metodologijama opšteprihvaćena teza da samostalno značenje pojma ili termina, koje počiva na korespondenciji (ili nužnim i dovoljnim uslovima), ne iscrpljuje celokupan smisao izvesnih nižih teorijskih segmenata. Sve navedeno je doprinelo konvencionalizaciji i pragmatizaciji aktuelnih teorija značenja za naučne pojmove, čime se nastoji prevazići logičko-epistemološka subdeterminacija koju izazivaju realističko postulisanje rigidnih pravilâ korespondencije i induktivistička abdukcija na najbolje objašnjenje. Pomenuti proces je zahvatio i načine definisanja glavnih metodoloških pojmova, kao što su objašnjenje, potvrđivanje ili predviđanje, pa i samih logičkih relacija među iskazima unutar sistema, koji se više ne određuju ni kao striktno deduktivni, pa čak ni kao usaglašeni s induktivnim kanonima ili teorijom verovatnoće, nego kao veoma fleksibilni i podložni relativno fluidnim i elastičnim, dijahronijski promenjivim zahtevima nepotpune konsistentnosti i koherencije.

Razumljivo, ovaj sumarni popis distinkcijâ nije imao pretenziju na iscrpnost niti egzaktnost, nego tek na izvesno naznačavanje pretežnih tendencija. I danas su rasprostranjena brojna gledišta (npr. Snid-Štegmilerov strukturalizam, sa srodnim Lorencerovim konstruktivizmom, burbakijevcima i finskom logičkom školom) što ovaploćuju pojedine stavove klasične metodologije nauke, čak i one koje je najteže braniti. Sigurno je, međutim, da su splasnule ili potpuno iščezle negdašnje pozitivističke pretenzije na aksiomatizaciju celokupne empirijske nauke , a ova težnja se ograničava na pojedine usko specijalizovane oblasti, poput pojedinih područja fizike, hemije ili biologije. No, nasleđe logičkog pozitivizma, pa i analitičke filosofije u celini, ostavilo je traga u nastojanju da se ključni, centralni iskazi teorijskih programa u raznim oblastima prirodnih i društvenih nauka artikulišu što preciznije, u obliku pogodnom za međusobno odmeravanje i upoređivanje empirijske uspešnosti. " Grand theories ", poput Parsonzove ili Frojdove, danas se u svom izvornom obliku više ne smatraju naučnim teorijama, nego metanaučnim heuristikama, koje se moraju dodatno specifikovati da bi se ustanovile kao empirijske, što onda otvara prostor za brojne verzije ili ogranke, nastale putem različitih, suprotstavljenih interpretacija istih polaznih sugestija.

Savremena filosofija nauke je otvorila ili drastično preformulisala mnoge metodološke probleme koji su danas u žarištu teoretičarske pažnje: pre svega, u pitanju je ukidanje oštre razlike između konteksta otkrića i konteksta opravdanja (s tim da je ovaj prvi klasična metodologija prepuštala psihologiji i sociologiji, držeći ga ne-racionalnim). Razvijanje pojma heuristike i ispitivanje resursâ teorijskog razvoja pokazali su ne samo da se i kontekstu otkrića može prići iz perspektive racionalnih, odnosno epistemoloških, a ne jedino psiholoških kategorija, te da se, štaviše, iz takvog ugla koraci otkrića i proveravanja neumitno prepliću - to se može i lustrovati i diskusijama oko preciznog sadržaja heuristike (ili paradigme kao obrasca rasuđivanja), ekstraevidencijalne (generativne) podrške, prelaznih stupnjeva između inicijalnog smišljanja i konačnog usvajanja hipoteze, kriterijâ prethodne prihvatljivosti itd. Saradnja filosofije, sociologije i istorije nauke na ovom polju do sada je donela duboke uvide u prirodu kako formalizovanog, tako i neformalnog naučnog rasuđivanja, a u ovom pogledu se mogu očekivati još plodonosniji rezultati.

Kad je reč o merilima prethodne i aposteriorne procene, standardi prihvatljivosti i progresivnosti znatno su se usavršili i nedavni prefinjeni modeli, kao što su Laudanov ili Girov, obuhvataju raznovrsne momente koje je klasična filosofija nauke sasvim zapostavljala. Kroz ovaj napor na razradi i suptilizaciji metodoloških standarda ujedno su bili preispitivani i odnosi normativnosti i deskriptivnosti, racionalnosti i kontingencije, filosofije i istorije nauke (ili naučne prakse) itd. Tako je izbledela tradicionalna, zdravorazumska slika naučnog rasta kao kumulativnog i kontinuisanog , a stvoren je horizont za pomirenje diskontinuitetâ u razvoju nauke s njenom globalnom progresivnošću - iako još nisu u izgledu sintetički modeli, koji bi adekvatno obuhvatali i revolucionarne i evolutivne aspekte naučnog poduhvata, ili tradiciju i inovativnost, te konsensus i konflikt u procesu razvitka, kao i internalne i eksternalne momente nauke itd.

Važno područje istraživanja današnjice tiče se interpretacije naučnih pojmova, prvenstveno značenjskih preobražaja do kojih dolazi tokom naučne promene. Transformacije značenja naučnih iskaza i pojmova, ali i celokupnih terminologija, nekada su bile od primarnog interesa za francusku filosofiju nauke, za autore kao što su Diem ili Bašlar. U savremenoj metodologiji je došlo do izvesnog stapanja ili spajanja uvidâ iz (opšte) teorije značenja sa saznanjima iz istorije nauke ili teorijskih mehanizama vezanih za definisanje i međusobno usklađivanje pojmovnog aparata, tako da se značenjski odnosi pojavljuju kao mnogo kompleksniji nego što je to slučaj u običnom jeziku ili nekadašnjoj, opservaciono utemeljenoj nauci, oličenoj u fenomenološkim zakonima. Fundamentalna nauka XX veka u tolikom stepenu prevazilazi posmatrački nivo da su pitanja u vezi s interpretacijom i značenjem postala nezaobilazna, što je promovisalo i tehniku misaonog eksperimenta kao legitimno sredstvo naučne argumentacije.

Na kraju, dok se klasična metodologija bavila prevashodno odnosom između (Poperovih) trećeg i prvog sveta, tj. vezom između nauke i same stvarnosti, nedavna učenja u filosofiji nauke otvorila su tematiku relacijâ trećeg i drugog sveta, ali ne u smislu tradicionalne eksternalističke sociologije nauke (ili pak hronološke, dokumentarne, doksografske istoriografije), kao međuzavisnosti nauke i društvenog sistema ili istorijskog razvoja u celini, nego kao interakcije naučnih zajednica (i socijalnih procesa u njoj) i proizvodâ naučnog istraživanja . Struktura i odlike naučne zajednice danas se shvataju kao bitni faktori koji utiču na oblik naučnog saznanja čitave epohe, a, sa druge strane, više pažnje se poklanja komunitarnim nego socijetalnim činiocima. Ovi prethodni činioci su svakako presudniji za ukupni lik nauke sadašnje epohe, premda ne treba gubiti iz vida da ni naučna zajednica, i pored određenog stepena intelektualne autarkije, nije izolovana od šireg društvenog i kulturalnog miljea.

Dakle, savremena filosofija nauke značajno se razlikuje od klasične, s početka veka, kako po specifičnim supstancijalnim tvrđenjima u vezi s pojedinim pitanjima, tako još više prema izboru problemâ koji se nalaze u središtu interesovanja. Međutim, iz toga ne bi trebalo izvoditi zaključak da između njih postoji drastičan rascep, bilo idejni ili hronološki - pre bi bila posredi serija postepenih prelaza, od kojih se neki mogu nazreti još iz devetnaestovekovnih metodoloških spisa. Kako je to slučaj i u samoj nauci s klasičnim teorijama, baština tradicionalne metodologije ostaje kao granični ili specijalni slučaj za sve savremene elaboracije, koje su se upravljale ka novim područjima promišljanja, oslanjajući se na prošlovekovnu nauku i njena blistava dostignuća, čiji se značaj mogao potpuno valorizovati tek u drugoj polovini proteklog stoleća. Ove tipske (tipizovane) razlike ipak mogu poslužiti kao polazna osnova za uvid u današnje pravce na metodološkoj sceni.


Pregled sadašnjeg stanja u metodologiji i filosofiji nauke

Na početku ovog odeljka valja naglasiti da je u današnjem šarenilu teorijskih opcija teško uspostaviti nekakve jedinstvene kriterije za kodifikaciju i klasifikaciju tih stanovišta standardnim metodom izlaganja i upoređivanja njihovih središnjih teza. Naime, najprikladniji postupak bi bio da se sačini izvestan popis temeljnih pitanja koji bi služio da se zavisno od odgovora na njih ustanove dihotomne podele iz kojih bi se na kraju mogle ekstrahovati ili individuisati savremena stanovišta, ali većina današnjih učenja ne formuliše ta pitanja na isti ili sličan način, pa bi za popunjavanje svakog takvog "upitnika" bilo neophodno rekonstruisati teze koje odnosni autor ili orijentacija možda ne bi zastupali. Zato je većina dosadašnjih tipologija polazila od zatečenih, uobličenih metodoloških pozicija, obično označenih imenima njihovih glavnih zatočnika. Kardinalni nedostatak takvih taksonomija ne leži u tome što su zasnovane hronološki ili "empirički", bez detaljnog razlučivanja logičkih relacija među sastojcima tih učenja, nego u tome što većina današnjih teoretičara ili stanovištâ ne pretenduje da izloži mišljenja o svim metodološki relevantnim problemima.

Ovde će se učiniti pokušaj da se, umesto hronološkog pregleda ili pak klasifikacije "odozdo", pođe od glavnih tačaka sporenja i na osnovu toga razvrstaju pretežne struje koje se mogu okupiti oko izvesnih relativno unisonih strategija rešenja kapitalnih problema. Prednost takvog pristupa je što omogućuje grupisanje metodoloških gledišta oko određenih opštih pitanja, koja konstituišu domen istraživanja u filosofiji nauke , ali se teškoće kriju u tome što duž svake od postavljenih tipskih distinkcija vezanih za način razrešavanja problemâ zapravo postoji kontinuum, a ne binarno strukturisani ekstremi niti oštra linija razvođa između pojedinih grupa teorijâ ili teoretičarâ. Konsekvenciju ovog prilaza čini i nemogućnost jednoznačnog svrstavanja određenih autora u jednu kategoriju, zavisno od faze u intelektualnom razvoju (npr. rani i kasni Poper ili Patnam) ili čak razlikâ u formulacijama iz pojedinih dela. Uz to, brojni autori crpu svoju argumentaciju iz raznovrsnih izvora (tako se, recimo, Kun istovremeno služi i psihološkim i sociološkim analizama, ali i istorijskim svedočanstvima), što onda dozvoljava mogućnost raspoređivanja u više (doduše, srodnih) pravaca.

Najzad, mnoge koncepcije se koncentrišu oko nekog specifičnog kruga pitanjâ, pa je teško razabrati na koji bi se način na osnovu njih mogla uobličiti strategija rešavanja problemâ koji ovde služe kao polazište. Pojedini autori se nikada u svojim spisima nisu izričito izjašnjavali npr. o realizmu, a njihova gledišta o drugim temama mogu da se protumače i realistički i antirealistički, odnosno same njihove teze sadrže i jednu i drugu vrstu elemenata (Lakatoš, Kokelmans). Ovaj moment dodatno pojačava uslovnost svih mogućih razvrstavanja savremenih metodoloških teorija na jasno odelite orijentacije , dok je potpunost obuhvaćenih stanovišta još teže dostižan ideal.

Izgleda da je glavni metodološki problem, oko kojeg se vodilo najviše rasprave tokom minulog stoleća, ipak pitanje racionalnosti nauke . Modalitetima odgovora na njega određena je i strategija prilaženja čitavom nizu daljih, izvedenih tema, kao što su razgraničenje između nauke i ne-nauke, formulisanje kriterija progresivnosti (vrednovanja naučne promene), odnosi između kognitivnih (unutarnjih) i ekstrakognitivnih (spoljašnjih) činilaca razvoja nauke, mehanizmi smišljanja i provere naučnih teorija, mogućnost opravdanja naučnog znanja itd. Dakle, podelom na racionalizam i relativizam ujedno je definisan ili makar naznačen celokupan niz drugih opozicija, kao što su internalizam-eksternalizam, meliorizam-istoricizam, kognitivizam-sociologizam/psihologizam itd. Premda su danas retki radikalni internalisti (imanentisti), kao i ekstremni relativisti (anarhisti), većina današnjih kako racionalističkih, tako i relativističkih stanovišta uključuje makar i neke elemente suprotnog pristupa. Uostalom, sami pripadnici i jednog i drugog tabora često pri razmatranju nekih pitanja zauzimaju stav koji bi pre dolikovao njihovim suparnicima. Tako npr. racionalisti pokatkad uvažavaju izvesne relativističke argumente i pridaju im određenu težinu, ali nastoje da otupe njihovu oštricu i ograniče im domet. Zato mnoga racionalistička učenja sadrže neke sociologističke ili psihologističke primese, s tim što se umesto izrazitije relativističkih poenti iz određene epistemološke ili sociološke evidencije izvode umereniji zaključci.

Relativističke pozicije bi se najlakše mogle klasifikovati prema području sa kojeg potiče njihova argumentacija, odnosno na osnovu ne-kognitivne instancije kojoj se pripisuje ključna uloga pri izgradnji i vrednovanju naučnih teorija. Najsveobuhvatniji i najdrastičniji oblik relativizma, Fajerabendov anarhizam , uključuje argumente iz krajnje raznovrsnih domena, počev od perspektive u likovnim umetnostima, pa do teorije politike, pri čemu se navode i primeri iz bliže (kvantne mehanike) i dalje istorije nauke (Galilej). Naravno, što je broj oblasti iz ugla kojih se dovodi u pitanje objektivnost i racionalnost nauke, to stanovište s takvim heterogenim sadržajima mora biti izrazitije relativističko; međutim, ono time, kao što pokazuje i Fajerabendov slučaj, sve više gubi kontakt sa samom filosofijom nauke i pretvara se (i po sopstvenom priznanju) u puku retoriku i propagandu, čime, inače, smatra i nauku.

Valja istaći da mali broj relativistâ sebe naziva ortodoksnim iracionalistima ili kontraracionalistima - danas se za obeležavanje protivljenja racionalizmu najčešće koristi termin "ne-racionalizam", koji je namenjen upućivanju na činjenicu da faktičke naučničke odluke ne počivaju isključivo na racionalnim momentima. Iako većina zastupnikâ relativizma i logički osporava mogućnost utemeljivanja racionalnog izbora (uostalom, sama pravila logike nisu dostatna za metodološko odlučivanje /subdeterminacija odlukâ pravilima/, a proglašavanje nekog postupka /i/racionalnim zavisi od prihvatanja neke supstancijalne teorije racionalnosti), danas se retko tvrdi da izbor među teorijama ne sadrži baš nikakve racionalne elemente , a napor je prvenstveno usmeren na pokazivanje da su metodološki standardi nedovoljno određeni, te da je stoga neminovno prisustvo izvesnih iracionalnih činilaca (pri čemu se navode i faktički slučajevi njihove omniprezentnosti). No, relativistički argumenti iz same nauke obično imaju umereniju formu nego oni koji se ni ne odnose na aktualno naučno istraživanje (već su apriorne prirode) - interesantno je da oni koji napadaju racionalnost nauke obično i sami uzimaju u obzir saznanja iz određenih oblasti same nauke (sociologija, psihologija), mada ovu autoreferentnost nastoje da otklone. Težnja je, znači, na opisu, a ne na osudi i progonu.

Metodološki najznačajniju varijantu relativističkog gledišta o nauci činio bi epistemološki skepticizam Kvajna s njegovim raznolikim lingvističkim, semantičkim i metodološkim implikacijama. Svojim logički motivisanim napadima na analitičnost, invarijantnost značenja, empirijski harakter i mogućnost odlučivog pobijanja naučnih iskaza Kvajn je pokušao da pokaže kako ne samo naučno, nego ni celokupno empirijsko znanje ne može počivati na nekim čvrstim temeljima niti biti podložno rigoroznim procedurama proveravanja. Krajnji holizam, što prati ovakve sudove, osujećuje mogućnost izolovane procene bilo kojeg elementa naučnog sistema, tako da ostaju jedino estetička merila. Premda su i francuski konvencionalisti s početka veka uočavali nedostatnost logičkih kodifikacija strukture naučnog zaključivanja, oni iz toga nisu zaključivali na totalni relativizam naučnog saznanja, pošto su priznavali da u naučnim zakonitostima postoje određene invarijante, koje ostaju nepromenjive bez obzira na fluktuantnost sadržaja kojim se ispunjavaju naučni pojmovi. Prema konvencionalistima logičke datosti poput nekonkluzivnosti modus -a tollens, subdeterminacije, dijahronijske varijabilnosti definicijâ ili međuuslovljenosti pojmova unutar naučnog sistema ipak ne sprečavaju samu mogućnost intersubjektivnog saznanja, nego tek njegov oblik čine konvencionalnim i podložnim (pored saznajnih) i izvesnim vansaznajnim merilima. Ali, premda su ukazivali na nedovoljnu logičku i intuitivnu određenost metodoloških koncepata kao što je jednostavnost, oni u svojim zaključcima nisu doprli do krajnjeg relativizma, kako je to slučaj s Kvajnom. Slične opaske bi važile i za fenomenalizam i pozitivizam Maha i Avenarijusa, a uz to vredi napomenuti da je izvorište njihovih vizija bila sama empirijska nauka (fizika s kraja prošlog veka), dok se Kvajn rukovodio čisto logičkim rasmatranjima.

Sledeću relativističku orijentaciju bi činila šarolika serija sociologističkih pokreta ili pravaca, od kojih su neki tešnje vezani za internalističku sociologiju nauke (Kunov komunitarizam i Polanjijev elitizam), drugi se više oslanjaju na empirijska proučavanja nauke (Edinburški "jaki program", sa svojim izdancima poput etnografije nauke ili analize naučnog diskursa), dok se sledeći zasnivaju na kasnovitgenštajnijanskoj kognitivnoj antropologiji ili teoriji kulture (Vinč, Horton), ili pak ekstravagantnim pristupima metodologiji društvenih nauka (etnometodologija), sve do socijalno motivisanog epistemološkog osporavanja naučnih metoda (feministička ili poststrukturalistička filosofija nauke, odnosno, bolje, o nauci).

Iako sva relativistička učenja uključuju i psihologističke komponente (npr. Kvajn i Kun), teško da bi se psihologizam mogao označiti kao izdvojen relativistički pravac, a najznačajniji teoretičari u psihologiji nauke pretežno su bili racionalistički orijentisani (psiholozi matematike, Ejbrehem Maslov, Herbert Sajmon, "kognitivna nauka"), štaviše, rešavanje naučnih problema su poimali kao uzor i ilustraciju korišćenja racionalnih heuristika u postupnim koracima dolaženja do otkrića. Relativistička psihologije nauke, tj. naučnikâ, češće implicitno provejava kroz spise samih metodologa (naročito tradicionalnih antiinduktivista), koji implicitno pretpostavljaju da, ukoliko ne postoji induktivna ili neka druga kodifikovana procedura invencije naučnih teorija, onda nema nikakvih racionalnih (pa ni saznajnih uopšte) postupaka koji se mogu praktikovati pri faktičkom smišljanju naučnih tvorevinâ. Međutim, i pored nekih ne-racionalnih socio-psiholoških mehanizama koji su na delu u naučnoj zajednici, kao i idiosinkrazijâ individualnih naučnika, brojna psihološka istraživanja u teoriji odlučivanja, čak i u običnom životu, upućivala bi na logičku rekonstruibilnost rezonâ i intuicijâ na kojima počivaju ne samo naučne odluke, nego i proces invencije.

Relativističkim doktrinama bi se mogle pribrojati i heterogene struje unutar kontinentalne filosofije, od kojih mnoge (egzistencijalizam, kritička teorija, fundamentalna ontologija, poststrukturalizam, pa i pojedini pravci unutar fenomenologije ili savremene dijalektike) ni nemaju neko izgrađeno gledište o strukturi nauke, nego ovu posmatraju prvenstveno kao kulturalni fenomen ili jednu od formii ljudske delatnosti (ili čak kao jednu od raznih "velikih priča"). Kod ovakvih koncepcija, u kojima nema pomnijeg ispitivanja osobenih odlika nauke niti bližeg uvida u njene logičko-epistemološke harakteristike, pojavljuje se prirodna težnja da se obesnaže ili obesmisle sva naučna dostignuća, ali ne tako što bi se navodili neki relevantni ontološki ili teorijskosaznajni razlozi protiv (mogućnosti) naučnog saznanja, nego prvenstveno na osnovu pojedinih, pritom pristrasno interpretisanih posledica razvitka ili korišćenja tehnologije (preciznije, izvesnih tehnologija). Ovakav "apstraktni" humanizam, naravno, nema cilj da predloži bilo koja metodološka uputstva za usavršavanje nauke, kao što ne stremi ni formulisanju ma kakvih merila za vrednovanje pojedinih naučnih teorija, pa čak ni kriterije intelektualne ili praktične korisnosti/štete naučnih dostignuća i tvorevinâ - to je sveprožimni relativizam, koji osporava celokupnost ljudskog saznanja, tako da se on ne može pobijati (ali ni potkrepljivati) racionalnim argumentima.

Naredni izvor relativističkih učenja bila bi istorija nauke, na koju su se relativisti često pozivali, držeći da promenjivost standardâ kojima su se rukovodili pređašnji naučnici, kao i divergentnost naučničkih izbora u srazmerno sličnim situacijama tokom povesti nauke, onemogućavaju postulisanje ma kakvih univerzalnih, nepromenjivih, intersubjektivnih metodoloških normi primenjivih na celokupnu nauku. No, pogleda li se istorija metodologije iz druge perspektive, lako je zapaziti da se i racionalistički autori takođe oslanjaju na istorijske primere, ali drugačije protumačene, pa se ne sme tvrditi da podaci iz povesti nauke sami po sebi (bez određene interpretacije) potkrepljuju bilo jedno bilo drugo stanovište. Uostalom, odnosi između filosofije i istorije nauke i sami su krajnje složeni (što ubedljivo pokazuje i brojnost radova posvećenih toj temi), tako da su za izvođenje metodoloških zaključaka neophodne kako dodatne interpretativne, tako i epistemološke pretpostavke.

Za razliku od prethodnih varijanti relativizma, koje problematizuju naučno saznanje ili uspešnost naučnih teorija pozivajući se na sociološke, psihološke ili istorijske činjenice, koje, svakako, i same mogu biti predmet interpretacije, objašnjenja ili empirijske provere, ove doktrine mahom zauzimaju propovednički stav, osuđujući nauku kao takvu. Zato ovakva shvatanja jedva da mogu igrati bilo kakvu konstruktivnu ulogu u budućem razvoju filosofije nauke - ne treba zaboraviti da su skepticizam ili agnosticizam (kao i ranije navedene verzije relativizma) bili dragoceni izvori virtuoznih argumenata kroz čije pobijanje ili preusmeravanje je racionalistička metodologija izoštravala svoje kriterije, ili pak ublažavala i fleksibilizovala svoj saznajni optimizam, čineći ga na taj način plauzibilnijim i saglasnijim s aktualnim procesima u nauci . No, pomenuti ignorantski stav prema nauci upućuje jedino na odustajanje od nauke u celini, a ne na suptilizaciju metodoloških standarda kojom bi se mogli otkloniti izvori relativizma.

U okviru racionalistički usmerenih metodologija najvažnije razgraničenje tiče se relacije između nauke i stvarnosti, ili teorije i evidencije. Iako su gledišta koja su osporavala deskriptivni smisao naučnih pojmova, iskazâ i teorijâ početkom prethodnog veka bila srazmerno retka, ona su se, naročito u drugoj polovini veka umnožila pod uticajem relativističke argumentacije, pa bi se smelo tvrditi da antirealizam predstavlja ublažavanje ili odgovor racionalističke filosofije nauke na izazove i pritiske relativizma. Dihotomija realizam-antirealizam se, naravno, odnosi i na čitav niz drugih metodoloških tema, kao što su ciljevi nauke, status naučne istine, primat značenja ili referencije, struktura naučnih pojmova itd. O širini problematike i rasprave na ovoj liniji svedoče i raznovrsne tipologije realizama i antirealizama, zasnovane na nabrajanju ključnih postavki ova dva sukobljena gledišta. Ali, većina sadašnjih orijentacija i na jednoj i na drugoj strani čini ustupke suprotnoj perspektivi, pa su današnji mainstream realizam i antirealizam međusobno znatno bliži nego što je to bio slučaj pre nekoliko decenijâ.

U istorijski najstarije, a filosofski najoštrije predstavnike antirealističke linije sigurno spadaju pravci koji problematizuju status naučne istine i kao cilj nauke vide neko drugo svojstvo naučnih iskaza i teorijâ, koje bi bilo estetske ili pragmatičke prirode - konvencionalizam, pragmatizam i instrumentalizam. Premda je nastanak ovih usmerenja vezan za prve decenije prošlog veka, čini se da tek od šezdesetih godina ona dobijaju puni zamah, utoliko što sve savremene metodologije sadrže makar neke sastojke ovih učenja. Ova shvatanja, za koja se navedeni termini upotrebljavaju uglavnom naizmenično i bez razlučivanja međusobnih koncepcijskih razlika, ponajviše se tiču viših teorijskih nivoa, dakle, tumačenja najapstraktnijih segmenata naučnih sistema, tj. onih koji su najudaljeniji od empirijske osnove, ali ujedno sačinjavaju i najznačajnije delove naučnih teorija, kao i osnov njihovog uzajamnog konflikta. Uprkos tome što su realisti nastojali da izdvoje ili identifikuju referente ključnih teorijskih iskaza i pojmova (objektivna struktura sveta, podležeće fizičke sile, invarijantne relacije itd), antirealisti po pravilu smatraju da su ontološke i epistemološke komponente realizma međusobno nepomirljive, pri čemu oni žrtvuju ontološke obaveze naučnih teorija.

Eksponenti antirealističkih koncepcija, znači, pri vrednovanju teorijskih sistema operišu epistemičkim pojmovima, poput jednostavnosti, koherencije ili heurističke plodnosti, a izbegavaju ontološki ili veridički motivisane koncepte, kao što su (korespondencijalno shvaćena) istina ili istinolikost, prâva referencija ili objektivna stvarnost. Naravno, antirealistička nastojanja se kreću i u pravcu reinterpretisanja ovih tvrdih, jakih, rigidnih realističkih pojmova, odnosno ka njihovoj pragmatizaciji i konvencionalizaciji, što ove čini uslovnim i ispražnjenim od realističkih implikacija. Tako, na primer, postoji čitav niz stanovišta koja su nominalno realistička i uključuju standardne realističke pojmove, ali zapravo predstavljaju semantički motivisane antirealizme - internalni ili konceptualnoshematski realizam kasnog Patnama, pragmatički realizam Rešera, konjekturalni realizam kritičkih racionalista itd. Ovi "realizmi", koji polaze od dezobjektivacije semantičkih pojmova (značenja, istine i referencije), jednako se mogu pridružiti i kritičkom realizmu, kojem su bliski, iako naučnu istinu relativizuju i problematizuju do takvog stepena da ona postaje redundantan koncept.

Kao antirealističko usmerenje se može okvalifikovati i evolucionizam Tulmina i Šapira, koji stavljaju naglasak na promenjivost pojmovnih shema i razvitak sistemâ pojmova u nauci, a njima je u ovom pogledu svakako srodan i problemskorešavački pristup Laudana , koji težnji za istinom u nauci odriče svaki smisao i na njeno mesto postavlja nalog (instrumentalistički shvaćene) problemskorešavačke uspešnosti. Ovi teoretičari drže da "istina" ne može igrati čak ni regulativnu ulogu u naučnom razvoju, pošto "problemi" i "konceptualne populacije" ne moraju imati čvrstu vezu s nezavisnom realnošću. Zato oni ističu pojmovni razvoj nasuprot empirijskom, a mera progresa se procenjuje više na osnovu konceptualnih parametara nego uvećavanja empirijskog sadržaja (koji je kao pojam ionako dezavuisan).

Specifičnu vrstu antirealizma svakako predstavlja i niz metodoloških koncepcija koje naučne teorije shvataju kao analoške ili čak metaforičke modele stvarnosti (Maks Blek, Meri Hese, Xerald Holton, Robert Akerman). Ovi teoretičari smatraju ne samo da teorijski iskazi i pojmovi nemaju opisnu funkciju, nego da se iz njih ni ne daju deduktivno izvesti posmatrački iskazi, koji bi direktno referisali na iskustvene podatke. Odnos između teorijskih i posmatračkih iskaza pre se može posmatrati kao relacija motivacije , a ne derivacije, tako da se ovi potonji dobijaju postupkom specifikacije apstraktnih tvrdnji izraženih u teorijskim postulatima. Zato oni čine tek slikovite, inteligibilne reprezentacije realnih fenomena, ali nemaju direktnu referenciju, tj. ne upućuju na njih bez posredovanja dodatnih anempirijskih konkretizacija .

Najzad, antirealistički nadahnutim se smeju smatrati i strukturalistički pristupi naučnim teorijama (poput Snid-Štegmilerovog ili Niniluotovog), koji, bez obzira na zadržavanje izvesnih realističkih pojmova, svojim prenaglašavanjem logičke strukture naučnih teorija i kodifikacijom paradigmatskih prelazaka u stvari desupstancijalizuju tkivo teorijskih pojmova (i tako ih lišavaju realističkog smisla, odnosno, raskidaju njihovu vezu sa stvarnošću). Ovakav strukturalizam ispoljava izvesne sličnosti s fenomenalizmom Bečkog kruga, pa i sa strukturalizmom uopšte, s njegovim davanjem prvenstva formi naspram sadržaja. Međutim, ovakav pristup je svakako podesniji za opisivanje naučne promene nego što su to realistički postulati stabilnosti referencije centralnih pojmova ili intrisičnih svojstava entitetâ, koji vode esencijalističkim implikacijama.

Uslovnost podele na realizam i antirealizam ogleda se i pri navođenju realističkih pozicija, koje se međusobno razlikuju prevashodno prema ulozi koju pridaju deduktivnom odnosno induktivnom zaključivanju u kontekstu opravdanja. Opšta inklinacija realizma jeste priznavanje legitimnosti ne samo klasičnoj indukciji prostim nabrajanjem i njenim suptilnijim oblicima (ovaploćenim npr. u Milovim kanonima), nego i abdukciji (zaključivanju sa svedočanstava na teorije ili zaključku na najbolje objašnjenje na metanivou). Dok deduktivizam i falsifikacionizam, kao i klasični induktivizam (kako pokazuje slučaj ranog i poznog Popera), dopuštaju i realističku i antirealističku interpretaciju (i pored neizbežnosti uključivanja nekog metainduktivnog postulata, poput ograničene raznovrsnosti), abduktivizam (ili "eksplanacionizam") podrazumeva obavezivanje na vrlo snažne pretpostavke u pogledu pouzdanosti abduktivnog zaključivanja, tj. takav saznajni (ne samo aparat nego i) optimizam koji se teško može epistemološki ustoličiti i braniti. Zbog toga realisti često pribegavaju primerima naknadno potvrđenih "novih ( novel ) predviđanja" i blistavih objedinjavanja naučnih teorija iz različitih oblasti istraživanja (u smislu redukcije na zajednički uzrok).

Klasični induktivizam je u osnovi oličavao zdravorazumsku filosofiju nauke, koja i jeste realistički orijentisana . Novije struje induktivizma postulišu realnost uzrokâ na teorijskom nivou, pa se nazivaju i kauzalističkim. Svoju snagu induktivizam pokazuje na nižim teorijskim nivoima, bližim iskustvenoj evidenciji, na kojima uglavnom figurišu empirijske, fenomenološke generalizacije, čiji realistički smisao ne osporava ni većina antirealistâ. Spor nastaje kada induktivisti nastoje da svoje realističke konceptualizacije prošire i na nivo apstraktnih teorijskih pojmova, koji su sa sirovim podacima povezani tek posredstvom interpretativnih teorija, pomoćnih hipoteza, kompleksnih koordinativnih definicija i drugih teorijskih mehanizama. Iako su ranija induktivistička shvatanja (npr. Rajhenbahov probabilizam ili Karnapov konfirmacionizam) bila epistemološki neutralna, tj. bila su spojiva s antirealizmom, pa ga čak i implicitno sadržala, današnji induktivisti često tvrde realizam kao empirijsku tezu, koja se može potvrditi dosadašnjim i budućim rastom naučnog saznanja. Međutim, prethodni razvoj nauke se može protumačiti i antirealistički, zavisno od toga koji se elementi teorijskih sistema uzimaju kao osnova za procenu (ne)kumulativnosti ili (dis)kontinuiteta.

Premda kritički racionalizam, naročito ranog Popera, podrazumeva falibilističko gledanje na teorije, ovo stanovište većina njegovih pristalica dopunjava semantičkom teorijom istine, čija je svrha da pogrešive, neizvesne naučne teorije "ukotvi" u realnosti. No, još je važnije što je, kako je ukazivao i sâm Tarski, ova korespondencijalna teorija istine neutralna s obzirom na stvarnost, odnosno, ne pretpostavlja nikakav privilegovani objekt-nivo u odnosu na koji se uspostavljaju semantičke relacije zadovoljavanja - dakle, ona se tiče povezanosti između samih pojmovnih ili lingvističkih entiteta, a ne pojmova/iskazâ i nezavisne, objektivne stvarnosti. Semantička teorija istine (kao i Poperova koncepcija potkrepljivanja), kako su primetili mnogi kritičari falsifikacionizma, podrazumeva uvođenje nekog oblika indukcije ili "daška induktivizma", koji onda ovu poziciju realistički utemeljuje, ali istovremeno predstavlja i odustajanje od ortodoksnog deduktivizma.

Tako, recimo, Lakatoš, kad je u pitanju sama indukcija, ceni prediktivni značaj potvrđivanja i utoliko svojim metainduktivnim postulatom (i pojmom potvrđivanja 3 ) pristaje uz realizam, međutim, ujedno (poput Kuna) u strukturu naučnog sistema uvodi koncept "tvrdog jezgra", koje je nepodložno empirijskom proveravanju i samim tim poprima konvencionalni harakter. Prisustvo metafizičkih sastojaka u naučnim teorijama , koje je, posle kolapsa logičkog pozitivizma , opšteprihvaćeno kao neminovnost, ali i pogodnost, već sámo po sebi sužava prostor za realističke interpretacije, naravno, ako se one ne dopune nekim dodatnim ontološkim postulatima koji bi čak i ove apstraktne kategorije povezivali s inherentnim svojstvima realnosti.

Najširi spektar današnjih realističkih pozicija obuhvataju razne verzije kritičkog realizma (Hekingov eksperimentalizam, Fajnov "prirodni ontološki stav", Bojdov realizam prirodnih vrsta, Leplinov i Mazgrejvov eksplanacionistički abduktivizam itd), koje umekšavaju klasične realističke stavove u nastojanju da ih pomire s uvidima iz teorije značenja, epistemologije, kao i same naučne prakse. Ovi autori, iako deklarativno ostaju realisti, zapravo se saglašavaju s mnogim bitnim antirealističkim uverenjima, ali se trude da im oslabe metodološke implikacije i tako očuvaju realistička poimanja naučnih teorija i njihovih konstituenata. Sva ova stanovišta ostaju pri falibilističkom pogledu na teorije, tako da modifikuju pojam realističke istine kroz njegovu delimičnu pragmatizaciju. No, kod njih ostaje vera u abdukciju i relativnu nepromenjivost referencije centralnih teorijskih termina, čiji se atributi povezuju s intrinsičnim osobinama realnih procesa i fenomenâ.

Kad je reč o dihotomiji realizam-antirealizam, slično kao i za razliku između racionalizma i relativizma, mora se napomenuti da eklektički, srednji putevi između njih iznalaze saodržive kombinacije realističkih i antirealističkih stavova s obzirom na određene klase teorijskih entiteta ili iskazâ - tako su na sceni raznovrsni oblici selektivnog realizma, pri čemu se navode kriteriji, pored uobičajenih, na osnovu kojih bi se nekom teorijskom elementu pripisao realistički status. U celini posmatrano, moglo bi se reći da su realistička shvatanja primerenija nižim teorijskim nivoima, a antirealistička apstraktnijim segmentima naučnih sistema, koji, uostalom, ni ne trpe empirijski pritisak, nego se oblikuju prema drugim, prvenstveno konceptualnim dezideratima. Diskusija se nastavlja duž ova dva razvođa ili okosnice, ali ne toliko na generalnom nivou, koliko na ravni specifičnijih pitanja, što opet ukazuje na mogućnost konvergencije uz razgranavanja na nižim nivoima teorijske diskusije, pri zauzimanju elaborisanih konkretnih gledišta o užim problemskim kompleksima.


Perspektive budućeg razvoja

Jedna od osnovnih teškoća kad je reč o saglédanju potencijalnih pravaca razvoja filosofije nauke tiče se određivanja njenog domena istraživanja - premda su centralna područja ispitivanja relativno solidno omeđena i definisana, što se više približava periferiji sistema, to je tešnje preplitanje filosofskih problema s temama empirijskih nauka poput sociologije, psihologije ili ekonomije. Uostalom, i sama filosofija nauke i metodologija su se u prvim decenijama ovog veka koncentrisale na nauku kao logičku strukturu, tj. skup završenih, uobličenih i sistematizovanih rezultata naučnog proučavanja, dok su kasnije širile oblasti svojih interesovanja na sve brojnije i "eksternalnije" aspekte nauke kao procesa, odnosno naučne prakse u prošlosti i savremenosti.

Interakcija filosofije nauke sa susednim disciplinama koje proučavaju nauku sve je obimnija i tešnja, tako da se već može govoriti o uzajamnoj zavisnosti razvojnih tokova, u smislu međusobnog ukrštanja u specifičnim teorijama o nauci ili motivacije za pojedina gledišta iz srodnih oblasti. Tako je, recimo, u istoriografiji nauke u poslednjih stotinak godina došlo do izvesnog preokreta, utoliko što su se njome nekada pretežno bavili profesionalni istoričari, pa je ona utoliko bila umnogome doksografski orijentisana, bez uvida u sâm sadržaj naučnih dostignuća - znači, moglo se govoriti jedino o eksternalnoj, socijalnoj istoriji nauke, čija su polazišta bila neka od glavnih gledišta o prirodi istorijskog razvoja kulture ili društva u celini. Pred kraj prošlog veka i na početku ovog istorijom nauke su se uglavnom bavili sami naučnici, makar, kao neki od njih ( Hjuel, Mah, Diem ), bili i filosofski nastrojeni, te se istorija nauke, kako uopšte, tako i posebnih nauka, prevashodno tretisala kao produžetak same nauke. No, tek pedesetih i šezdesetih godina proteklog stoleća došlo je do bliže saradnje između filosofije i istoriografije nauke, tj. do međuuticajâ u smislu uzajamnog preuzimanja materijala, zbog čega se i sme ustvrditi da, kao što filosofija nauke postaje sve prožetija istorijom, tako se i istoriografija nauke sve više "filosofizuje". Stoga valja pretpostaviti da će i u predstojećem periodu evolucija metodoloških shvatanja bitno određivati smernice istoriografskih istraživanja nauke, odnosno, da će se ona manje preplitati s opštom političkom ili društvenom istoriografijom, a sve više s filosofijom nauke.

Osim toga, dalo bi se očekivati da će naredna proučavanja istorije nauke uspostaviti nove paralele između razvitka nauke i drugih oblasti kulture, tj. otkriti određene idejne kontinuitete i analogije. Uopšte uzev, do sada je srazmerno malo pažnje u istoriji nauke posvećivano primeni kulturoloških modela na povest nauke. Iako su u sociologiji saznanja razne teorije kulture dosta često korišćene za ispitivanje nastanka i širenja drugih vrsta saznanja (npr. kad je reč o ideologiji, religiji ili tehnologiji), čini se da je do sada naučno znanje poimano kao odveć specijalizovano, pa utoliko i izolovano od ostalih kulturalnih područja. Međutim, i pored toga što na empirijski rast naučnog znanja više utiču strogo tehnički nego socijalni faktori, pojmovni razvoj je umnogome određen korišćenjem intelektualnih resursa iz opšteg kulturalnog miljea i civilizacijskog fonda . Doduše, nauka se tendencijski idejno osamostaljuje, u tom pogledu da sve više razvija autonomne heuristike, odnosno već prerađene i prilagođene ideje iz šireg konteksta, ali savremena nauka u nekim drugim aspektima biva i zavisnija od spoljašnjih okolnosti nego što je to bio slučaj s negdašnjom.

Takođe su, na primer, od polovine veka sve izraženije težnje za izgradnjom internalističkih socioloških koncepcija, koje bi objedinjavale normativna svojstva metodologije i empirijske osobine eksternalističke sociologije. Mnogi racionalistički modeli, kao što su Mertonov, Hegstromov ili Mulkajev, nastoje da strukturu i svojstva naučne zajednice što intimnije vežu za saznajne ciljeve samog naučnog poduhvata, pa stoga nauku prikazuju kao umnogome nezavisnu od šire društvene okoline. Danas je gotovo nezamislivo baviti se i eksternalistički intendisanom sociologijom nauke (etnografijom nauke, "jakom" sociologijom nauke ili odnosom nauke, kulture i društva, ili nauke i obrazovanja) bez uvida u osnovna metodološka stanovišta o nauci i njenim ciljevima. Zato će filosofija nauke i nadalje usmeravati sociološka proučavanja, kao što će se i sama služiti njihovim rezultatima, premda nije na vidiku neki sveobuhvatni, celoviti model, koji bi sadržao i zaokrugljeno filosofsko viđenje nauke i sociološko objašnjenje svih procesa u aktualnim naučnim zajednicama.

Sve je istaknutija potreba za uspostavljanjem paralelâ i vezâ filosofije nauke sa drugim filosofskim disciplinama čiji bi uvidi mogli koristiti pri rasvetljavanju i usmeravanju naučnog poduhvata. Tako je npr. etika neophodna ne samo kad je u pitanju prosuđivanje o društvenoj odgovornosti naučnika (što je odavno dobijalo na značaju s porastom uticaja razvoja nauke i tehnologije na društvene procese, ali tek poslednjih decenija i u obratnom smeru, uticaja socijalnih struktura na nauku), nego i pri izradi kodeksa naučne časti (za koji su se, i kao kognitivnu i kao moralnu kategoriju, zalagali još Poper i Lakatoš ). Pojedine estetički relevantne kategorije su jednako od značaja i za tematizovanje nauke: razlike i sličnosti između progresa u nauci i umetnosti (Fajerabend); stvaralaštvo, kreativnost i otkriće u ovim područjima; umetnički i misaoni stilovi itd. Metodologija i filosofija istorije sigurno mogu sarađivati u pogledu definisanja odnosa između naučnih i političkih revolucija, cikličnosti i linearnosti, te sličnih kategorija, što onda bliže usmerava pažnju na pojedine detalje.

Aksiološka i ekonomska rasmatranja u vezi s naukom pokazuju da se odnosi između naučnih struktura i (saznajnih i vansaznajnih) vrednosti sve više usložnjavaju, tj. da nauka, kako unutar same sebe, tako i s obzirom na šire idejno i kulturalno okruženje, oličava izvesne antropološke ideale, koji se oblikuju i na osnovu njenog samostalnog razvoja, ali i s obzirom na globalne civilizacijske trendove. Kao i u slučaju sociologije nauke, danas je problemima ekonomije nauke neophodno pristupati i iz internalističke, a ne jedino iz eksternalističke perspektive, odnosno, poželjno bi bilo uspostaviti relacije između distribucije naučnih i vannaučnih resursa i inherentnih ciljeva naučnog istraživanja, što bi obezbeđivalo stvaranje autonomnih naučnih mehanizama vrednovanja, srazmerno nezavisnih od spoljašnjih instancija. Tradicionalne aksiologije nauke pogodnije su za upućivanje na lik nauke od pre dva veka nego na proces savremenog naučnog istraživanja - zato, na primer, i Laudan ističe potrebu izgradnje hijerarhije saznajnih naučnih ciljeva, koji se ne bi svodili na društvene i tehnološke prioritete.

Brojne današnje eminentno filosofske discipline, poput ontologije ili epistemologije, nužno su upućene na uvide koje pruža savremena nauka kao i dalje jedan od možda najveličanstvenijih proizvoda ljudskog uma. Premda se i prema nauci kao instituciji i nauci kao kristalizovanom znanju uvek mora zauzimati kritički stav, rezultati naučnog istraživanja obavezuju tvorce filosofskih teorija u tom smislu da svaka filosofska koncepcija mora uzimati u obzir današnji stepen (i konceptualnog i empirijskog) razvoja nauke. U današnje vreme sveprisutnog teorijskog pluralizma u nauci skoro da više ne postoji opasnost od dogmatizma, tj. od inaugurisanja ma koje pojedinačne naučne teorije u neprikosnovenu, sakrosanktnu istinu, što je ishod intelektualnog razvoja i same nauke i filosofije nauke kao metanivoa na kojem se ova prva problematizuje i kritički preispituje. Eksponenti radikalnih relativističkih gledanja na nauku, koji je obično opisuju kao medijum porobljavanja i indoktrinacije, gube iz vida da je saznajna i vrednosna emancipacija čovečanstva upravo jedna od bitnih tekovina savremene nauke, tj. da su baš naučnici, kako oni iz prirodnih, tako i oni iz društvenih nauka, bili među najoštrijim osporavačima dominantnih naučnih teorija, ali i najžešćim osuđivačima primena pojedinih naučnih saznanja. Prezir koji ovi kritičari nauke neselektivno ispoljavaju prema nauci u celini po pravilu potiče od nepoznavanja savremene situacije i u nauci i u filosofiji nauke, odnosno, zasniva se na davno napuštenom prosvetiteljskom mitu o svemoći nauke i potpunoj uniformnosti metoda. Pritom se napad na društvene konsekvencije pojedinih pronalazaka u primenjenoj nauci neosnovano proširuje na celokupnu nauku, uključujući i fundamentalnu, čime se onda ignoriše njena uloga u tumačenju stvarnosti koja okružuje čoveka. Iz navedenih razloga svaka filosofska doktrina koja pretenduje da bude ozbiljna i da izražava istinske uvide u savremenu epohalnu situaciju mora biti u nekoj vrsti saglasnosti s aktuelnim tendencijama u razvoju nauke i njenim najsavremenijim dostignućima (kako je isticao čak još i Hegel).

Jedan od važnih osnova za predskazivanje budućih pravaca razvitka filosofije nauke čini i rasmatranje narednih promena njenih odnosa s istorijom nauke, koji su doživljavali brojne oscilacije tokom prethodnog stoleća. Ni potpuno ignorisanje istorije nauke (kao u logičkom pozitivizmu), ali ni naturalističko utemeljenje metodologije u njenom aktualnom razvitku (što je slučaj u normativnom naturalizmu ili u danas preovlađujućoj sklonosti ka izgradnji metodoloških učenja kroz studije povesnih slučajeva), nisu alternative koje se ne mogu izbeći. Iako se iz istorije nauke mogu steći izvrsni metodološki uvidi, filosofija nauke bi zapravo više poukâ mogla izvesti iz svoje sopstvene istorije (u smislu filosofskih promišljanja o nauci kako filosofâ, tako i samih naučnika) nego iz istorije svoga predmeta. U mnogim aspektima nauka budućnosti ne mora ličiti na nauku prošlosti, dok će filosofija nauke uvek operisati idejama i argumentima koji se nalaze u nekadašnjim metodološkim spisima, a sekularne fluktuacije između kauzalne i teleološke paradigme, redukcionizma i emergentizma, monizma i pluralizma itd. ispoljavaju izvesne konstante i pravilnosti koje nadmašuju kontingencije rasta same nauke, tj. dobrim delom su nezavisne od njega. I u razdobljima kad je empirijska nauka napredovala relativno usporeno ili čak stagnirala epistemološki motivisane metodološke diskusije bile su prilično žive i razgranate, iz čega se može zaključiti da je filosofija nauke umnogome autonomna u odnosu na samu nauku, odnosno, da na njen (prvenstveno pojmovni) progres (kao, uostalom, i na kriterije plauzibilnosti u samoj nauci) umnogome, pa čak možda i presudno utiču epistemološka rasmatranja i argumenti. Preovlađujuća filosofska (ontološka, epistemološka i aksiološka) gledišta, ovaploćena u duhu epohe, kako su pokazivali Laudan i mnogi drugi teoretičari, bitno su određivala lik nauke date ere, pa se sme očekivati da će i ubuduće najblistavija naučna dostignuća oličavati kognitivne, etičke i estetičke ideale date kulture. I Sorokinova istraživanja sociologije saznanja i kulture pokazuju korelacije između obeležjâ naučnih teorija određenih perioda i njima savremenih ostvarenja u drugim oblastima ljudskog stvaralaštva, poput religije, umetnosti ili filosofije.

U vezi s tim se postavlja i pitanje da li filosofija nauke može imati prediktivni smisao, tj. da li može predviđati prospekte i tendencije svog sopstvenog razvoja, ali i dalekosežnije orijentacije u samoj nauci. Iako se još od šezdesetih godina, prvenstveno u okviru nauke o nauci, razgranavaju naučno zasnovana futurološka istraživanja, najčešće vezana za organizaciju nauke i naučnu politiku, čini se da je filosofija nauke daleko od toga da može nedvosmisleno navesti program svog rada u predstojećem periodu (poput, recimo, popisa Hilbertovih problema). Daju se, doduše, ustanoviti izvesti određene dugoročnije težnje na pravcima realizam-antirealizam, strukturalizam-istorizam, internalizam-eksternalizam, teško je proreći koliko dugo će se nastaviti sadašnje inklinacije i kada će se ovi trendovi preokrenuti u suprotnom smeru. Kao izvestan orijentir mogu poslužiti Kunova i Laudanova naslućivanja od pre dvadesetak godina, ali bi za pouzdanije prospekte svakako valjalo preduzeti jednu opsežnu analizu sadržaja metodoloških časopisa i monografijâ, nalik Sorokinovoj. Naravno, i tada se pojavljuje problem primarne selekcije korpusa, nalik teškoćama u vezi s kriterijem izbora istorijskih naučnih epizoda iz kojih se mogu ekstrahovati podesna metodološka pravila ili vladajući sudovi naučne elite.

Među kapitalne činioce za ocrtavanje predstojećih doprinosa u filosofiji nauke nesumnjivo spadaju odnosi između filosofskih rasmatranja i naučne prakse, kako kroz povest, tako (i verovatno u još većoj meri, što se često zanemaruje) današnje situacije naučnog istraživanja. Naučna praksa, i ako se ne poima (kako je to slučaj npr. kod Lakatoša ili u Laudanovom normativnom naturalizmu) kao test uspešnosti filosofskonaučnih teorija, svakako služi kao važan orijentir za formulisanje metodoloških pravila, izbor jedinice proučavanja i procene, izvor materijala za ilustraciju filosofskih teza, podrobnije precizovanje određenih pojmova itd. Neosporno je da će i ubuduće filosofija nauke biti u znatnom stepenu upućena na ispitivanje kognitivnih, pa i socijalnih mehanizama koji su aktualno na delu u naučnim ustanovama i njihovim organizacionim jedinicama.

Kao što je Njutnova mehanika inspirisala Kantovu transcendentalnu filosofiju, a Ajnštajnova teorija relativnosti Poperov falsifikacionizam, tako se i u budućnosti može očekivati da će blistava naučna (a možda i tehnološka) dostignuća motivisati metodološka učenja. To, naravno, ne znači da će bilo koja naučna teorija morati da bude strogi uzor prema kojem bi se upravljale naredne filosofije nauke, niti pak da ova disciplina nužno ima status Minervine sove, tj. da samo opisuje i konceptualizuje ono što se faktički već realizovalo; ali svako filosofsko gledište koje pretenduje na aktuelnost, relevantnost i primenjivost mora biti na nivou najrazvijenijih fenomena svoje savremenosti - konkretno, to implikuje da najnaprednije naučne oblasti utiču i na ekstenzivno uobličavanje filosofije nauke i na njen pojmovni razvoj (osmišljavanje tekućih procesa).

Osobena odlika prošlovekovne nauke bilo je gubljenje ekskluzivizma fizike kad je reč o statusu najrazvijenije nauke, koja ostalima mora služiti kao metodološki uzor i resurs analogijâ i, uopšte, idejâ o domenu . Mnoge druge, čak i društvene, empirijske nauke poslužile su kao izvorište za izgradnju raznih (doduše, ne opštih, nego specifičnih) metoda upotrebljivih u većem broju disciplinâ, uključujući i filosofiju (npr. lingvistika i antropologija za strukturalizam, psihologija za fenomenologiju, teorija književnosti za poststrukturalizam i hermeneutiku itd). Stvaranjem ovih apstraktnih okvira ili modelâ za istraživanje određenih područja potisnuti su tradicionalni mehanicistički i, uopšte, fizikalistički ideali i zahtevi, koji su ležali u osnovi rigidnih redukcionističkih naloga u pojedinim razdobljima, a naročito u doba logičkog pozitivizma. Iako je još tokom pretprošlog stoleća npr. Darvinova teorija bila uzimana kao obrazac za pojedine sociološke doktrine (kao što je biologija i ranije bila paradigma za organicističke i holističke teorije u mnogim oblastima), čini se da je njen analoški potencijal iskorišćen tek tokom prethodnog veka (čak i u filosofiji, kroz naturalističku epistemologiju), a nije isključeno da će teorije u nekim drugim dinamičnim biološkim disciplinama (poput genetike ili ekologije) u narednom periodu motivisati korelativne metodološke modele.

Danas se filosofija nauke jamačno mora pozabaviti i organizacionim aspektima naučnog istraživanja, koji su u današnje vreme jednako važni za naučni progres koliko i intelektualni rad. Na smišljanje i proveru naučnih teorija u naše doba umnogome utiču i faktori koji se često označavaju kao "etnografija laboratorije". Uostalom, savremena nauka je u mnogim bitnim aspektima kardinalno drugačija od nekadašnje, koja je bila rukovođena individualnim pregnućem i relativno sporom i laganom izmenom vodećih teorija. U pogledu tih obeležja današnja nauka je "postmodernistička" - u njoj kolektivni rad i odlučivanje (ponekad čak i izvan naučne zajednice) dobijaju prevagu nad individualnim sudom, dok teorijski pluralizam preovlađuje na svim teorijskim nivoima (kako metodološkom, epistemološkom i ontološkom, tako i u pogledu interpretacije korpusa sirovih činjenica). Dakle, individualna inspiracija i kontekst otkrića shvaćen na tradicionalni, umnogome psihologistički način ustupaju mesto promišljenoj strategiji i organizaciji naučnih institucija, koje posreduju i koordinišu pojedinačne istraživačke napore, usmeravajući ih prema ciljevima određenim na globalnijem nivou. Naučna zajednica figuriše kao osnovni subjekt istraživanja, dok se stvaralaštvo njenih pripadnika i reguliše i procenjuje u skladu s kolektivnim prioritetima. Zato je danas puki anahronizam slika naučnika, koju još uvek često sugerišu priručnici metodologije, kao usamljenog, izolovanog pojedinca, prepuštenog vlastitom nadahnuću, talentu i drugim ličnim resursima, dok individualna psihologija nauke gubi značaj u odnosu na socijalnu psihologiju naučne zajednice, kao što i teorija odlučivanja prikladna za nauku više nije koncentrisana na individualno, nego na kolektivno odlučivanje. Stopa progresa i uspešnost pojedinaca više zavisi od distribucije društvenih resursa na pojedine discipline i specijalnosti nego od individualne sposobnosti.

Sa druge strane, recentna "velika nauka" uključuje ogromna finansijska ulaganja, raznovrsne organizacione mere, složen splet opštih društvenih (ili globalnih) uslova koji moraju biti ispunjeni ili mogu imati uticaja, pluralizam kako istraživačkih subjekata, tako i kontrolnih instancija itd. Zato su mnoge klasične metodološke preporuke neprimenjive bez dodatnih specifikacija ili ograničenjâ na izvesne kontekste (valja se setiti Mertonove ambivalencije naučnika i Mitrovljevih normii i kontranormii), dok se neka od jednostavnih metodoloških pravila (poput Milovih kanona indukcije) jedva i mogu koristiti na sadašnjem stupnju razvoja. Sve to upućuje na potrebu izgradnje metodoloških i epistemoloških uputstava koja bi bila prilagođena ovakvoj, relativno novoj strukturi naučnog istraživanja.

Slično važi i za jedinice procene - iako se u doba teorijskog monizma (ako i tada) smelo govoriti o jasno uobličenim i omeđenim teorijama u njihovim kodifikovanim verzijama (npr. Galilejeva teorija pada ili Keplerova nebeska mehanika), dok su se kasnije (iako manje precizno) mogle identifikovati istraživačke tradicije, programi ili paradigme, nije izvesno da se u današnjoj (a kamoli budućoj) nauci daju razaznati neka kompaktna, makar i evolutivna stanovišta, koja bi bila podložna kanonizaciji ili takvom definisanju da se za svakog pojedinca može nedvosmisleno odrediti kojem od njih pripada. Današnji preovlađujući eklekticizam, opisiv jedino pojmovima poput "mode" ili "orijentacije", posledica je teorijskog pluralizma, tj. koegzistencije mnoštva pravaca koji se međusobno prepliću i ukrštaju, te im bolje odgovaraju modeli "grananja" nego čvrsti kriteriji disciplinarnih matrica ili sličnih teorijskih struktura sa diferentisanim i precizno eksplikovanim segmentima. Iščezavaju i same granice između naučnih disciplina, tako da se, izuzev kada je reč o određenim elementarnim ili fundamentalnim saznajnim celinama, više ne može polaziti ni od poperovskih "tradicija bavljenja problemima", pošto većina njih seče preko granicâ tradicionalnih (ili tradicionalno definisanih) nauka.

I u pogledu pojma naučnog problema posredi su iste teškoće - ne samo da se oni (kako je isticao Laudan) ne mogu dijahronijski definisati kao jedinstveni i invarijantni, nego to nije izvodivo čak ni sinhronijski, pošto zastupnici različitih teorijskih pozicija već i same probleme tumače na unekoliko divergentne načine. Isti problem se može pojavljivati u većem broju raznolikih varijanti, pa čak i biti rešen u oblasti krajnje udaljenoj od one u kojoj je prvobitno bio formulisan (problem "četiri boje" u topologiji ili Fermaova lema u aritmetici). Iz navedenih razloga je za jedinice procene uspešnosti možda bolje uzeti varijante ili formulacije problema nego probleme kao uobličene celine, tim pre kada se uzme u obzir da i sami problemi imaju istoriju, utoliko što se razvijaju i povezuju sa drugim problemima (pri čemu je srodnost uvek zavisna od stepena teorijskog razvoja, tj. izgrađenosti koordinativnih teorija, u nekoliko susednih specijalnosti).

Dakle, današnja filosofija nauke se suočava sa brojnim izazovima koje je nametnula i savremena nauka, ali i epohalna promena odnosa između nauke i društvenog ambijenta i aranžmana naučnog istraživanja. Ovi emergentni fenomeni utiču na potrebu preobražaja i same metodologije, utoliko što se tradicionalne metodološke norme moraju dopuniti i specifikovati kako bi se uskladile sa saznajnim potrebama recentne nauke. Te norme danas mogu u svom čistom obliku važiti tek u uskim područjima i relativno jednostavnim situacijama, kakve su retke u složenom procesu kolektivnog, multikriterijalnog odlučivanja.


Zaključna rasmatranja

Na osnovu izloženih ograničenja za direktno upravljanje naučnog istraživanja prema apstraktnim metodološkim pojmovima i regulama moglo bi se naslutiti oblikovanje jednog posredujućeg usmerenja u smislu "primenjene metodologije" ili "primenjene filosofije nauke", koja se ne bi svodila na metodologiju posebnih nauka, nego bi nastojala da poveže uopštene metodološke proklamacije i zakonomernosti s empirijskim rezultatima nauke o nauci i teorije organizacije i tako ih prilagodi upotrebi u današnjoj naučnoj praksi, bitno različitoj od one pre 200-300 godina. Podsticaje za ovako koncipovanu teoriju daju raznoliki radovi u kojima se nastoji pokazati povezanost organizacionih aspekata naučnog istraživanja (i strukture naučne zajednice) s mogućnostima (ili verovatnoćom) zadovoljenja određenih metodoloških normi, pri čemu se uzimaju u obzir eventualne prepreke koje bi mogle proisticati, kao i derivativne mere za stimulisanje razvoja nauke (Polanji, Tulmin).

Ovakva orijentacija bi bila u saglasnosti s tendencijom konvergencije između rivalskih, nekad oštro suprotstavljenih metodoloških pozicija i usmerenjâ, kao što su anglosaksonska i kontintentalna filosofija nauke, racionalizam i relativizam, realizam i antirealizam itd. Ako se današnje verzije ovih tradicija i stanovištâ uporede s onima od pre jednog veka, uočljivo je da su uzajamna kritika i akumulisana argumentacija tokom diskusije igrale važnu ulogu u približavanju i međusobnom akomodisanju ovih opozita. Recimo, većina današnjih struja naučnog realizma ima više sličnosti sa savremenim antirealističkim učenjima nego s induktivističkim realizmom od pre stotinak godina. Poslednjih decenija se kontinentalni autori poput Bašlara, Mejersona ili Huserla jednako proučavaju u anglosaksonskom svetu koliko i Poperova dela u kontinentalnom (kritički racionalizam je, čak, zastupljeniji npr. u Nemačkoj nego u Engleskoj, gde je Poperov uticaj isprva bio jači). Rigidni racionalizam i ekstremni relativizam su praktično nestali s teorijske scene, a debata između ove dve koncepcije usredsređuje se na specifična pitanja ili čak na nijanse u pojedinim formulacijama ili zaključcima.

Sve to, naravno, ne upućuje da se nazire nekakav iskristalisan eklektički sistem filosofije nauke koji bi u sebi sadržao sve plauzibilne tvrdnje iz heterogenih pravaca ili uspeo da asimiluje saznanja o svim aspektima naučnog poduhvata. Baš naprotiv, izgleda da ne samo što takav zaokrugljen model nije ni na pomolu, nego da trendovi idu na suprotnu stranu - ka sve specifičnijim problemima, po pravilu vezanim za pojedine konkretne istorijske epizode ili specijalističke debate u zasebnim naučnim oblastima. Fragmentarizacija filosofije nauke ogleda se i kroz sve manji udeo sistematski pisanih priručnika i monografijâ koje bi stremile da obuhvate celinu problemskog područja ili da pruže celovit i produbljen pogled na prirodu nauke. Ako je i sama filosofija nauke prešla put od integralne filosofije prirode i epistemologije (koje su pretendovale da obuhvate celinu saznanja o svetu i ljudskom intelektu), preko normativne (i normativističke) metodologije (čiji je cilj činilo izlaganje ukupnosti spektra legitimnih naučnih metoda) do discipline koja (bez težnje za potpunošću i rigoroznim normativizmom) osvetljava i pojmovne i empirijske aspekte nauke, moglo bi se predskazati da će ovaj stepen posredovanja u odnosu na fundamentalne kategorije prirode i ljudskog uma biti još viši, tj. da će se preko filosofije posebnih nauka (odnosno podrobnog proučavanja krajnje uskih segmenata nauke) pokušavati da se dođe do uvida u neka obeležja globalnog Weltanschauung -a (ako se danas o njemu uopšte može razmišljati).

Jedno od kapitalnih pitanja filosofije nauke svakako sačinjava i teza o "zatvorenoj nauci" ili eventualnost kraja teorijske nauke. Mada se takve ideje sporadično u izvesnim intervalima javljaju ne samo u nauci, nego i kad je reč o logici (Kant), matematici (Poenkare) ili filosofiji (Hegel), a to i priliči svakom fin de sieecle -u, čini se da bi dovoljno pobijanje ovakve teze bio već i uvid da je sama istorija nauke faktički višestruko demantovala ovakva predviđanja. Međutim, još je presudniji apriorni stav da, čak i ako bi bilo zamislivo zaustavljanje empirijskog rasta nauke (u smislu priključivanja novih činjenica), to i dalje ne bi sprečilo njen pojmovni razvoj, odnosno rekonceptualizaciju prikupljenog iskustvenog materijala kroz nove pojmovne sheme i sistematizacije. Na takav zaključak upućuje i neprestani razvitak pojedinih evidencijalno stagnantnih disciplina, kao što su filologija ili istorijska gramatika, ili pak pojedinih specijalnosti u istorijskoj geologiji ili paleontologiji - istim predmetima istraživanja se može prilaziti sve prefinjenijim metodima, tehnikama, heuristikama - dakle, istančanijim pojmovnim sredstvima - iz čega proishode i nova saznanja. Realistička pretpostavka kako je sâm svet empirijski ili pojmovno završen ne implikuje da je ma koja naučna disciplina makar i približno dostigla adekvatan stepen sopstvene pojmovne uobličenosti - naime, nikad se ne može znati da li je neki skup pojmova u savršenom skladu sa stvarnim fizičkim veličinama i entitetima, što već i sámo predstavlja pojmovno pitanje

Ako su nauke u antici i Srednjem veku zapostavljale empirijsku osnovu, razlog za to je ležao u neizgrađenosti metodološkog i kategorijalnog aparata za adekvatno proučavanje iskustvenih činjenica - u odsustvu posmatračke evidencije posezalo se za konceptualnim kriterijima i racionalističkim izvođenjem (kvazi)empirijskih iskaza iz "prvih principa". Moderna, novovekovna nauka je, obezbeđujući prikladan pristup podacima o empirijskoj stvarnosti, unekoliko marginalizovala pojmovne parametre u proceni teorijâ, pa je težište argumentacije o naučnim iskazima premešteno na aposteriornu procenu na osnovu proveravanja izvedenih predviđanja. No, u današnjoj, "postempirijskoj" nauci, koja postuliše hipoteze što drastično nadmašuju (čak i potencijalna) svedočanstva, u žarište ponovo dolaze pojmovna rasmatranja (o koherenciji, logičkoj elegantnosti, ekonomičnosti; misaoni eksperimenti, matematički aparat itd), kojima se jedinima može prevazići problem empirijske subdeterminacije. Zato i današnja metodologija mora biti postempiristička, tj. mora nastojati da iznađe plauzibilne, intuitivno utemeljene standarde za vrednovanje naučnih teorija u odsustvu empirijske evidencije dostatne za dovoljan stepen konfirmacije.

Važno je napomenuti i da recentno interesovanje za povest nauke ne predstavlja samo pomodni trend, nego proističe iz uvida da se o nauci više ne može spekulisati kao u epohi nerazvijene nauke, kada se u njoj nije ni mogao tražiti izvor i uzor za izgradnju metodoloških normi. Danas nauka za sobom ima vekove istorijskog iskustva i niz izuzetno kompleksnih teorijskih sistema, pa je, kao i svaku drugu istoričnu konceptualnu strukturu, obavezuje i vlastita prošlost - u naše vreme metodologija mora uzimati u obzir kako apriorne, intuitivne uvide epistemologije i teorije značenja, tako i akumulisano povesno iskustvo, u kojem se ispoljava duh ove simboličke forme. Stoga su danas praktično nezamislive hipernormativističke metodologije (poput logičkopozitivističke) koje bi veći deo dosadašnje nauke bahato otpisivali, proglašavajući ovu za neosvešćeno lutanje i prenaučnu mistiku - u bogatom repertoaru upotrebljavanih naučnih postupaka moraju se tražiti i nagoveštaji za razvoj i usavršavanje budućih metoda. Ujedno, to bi implikovalo da su u naše vreme gotovo nemoguće metodološke revolucije, koje bi, umesto evolutivnog poboljšavanja postojećeg fonda naučnih postupaka i normi, nametale sasvim nove, do sada neupražnjavane i neotkrivene standarde procene. Svojevrsna denormativizacija, na koju bi ukazivale navedene tendencije, ne znači da, ukoliko se norme usaglašavaju s naučnom praksom, one postaju manje preskriptivne ili evaluativne, nego tek to da se ne ustanovljavaju isključivo "spolja", iz epistemologije ili logike (što je, uostalom, i neizvodivo), nego da proističu iz prirode nauke onakve kakva se ispoljila kroz njenu dosadašnju istoriju - da li će se ovaj harakter naučnog poduhvata u budućnosti temeljito izmeniti, naravno, pitanje je o kojem se ovde ne može logizovati.

Status nauke, odnosno njena epohalna perspektiva i položaj u duhovnoj atmosferi današnjice, svakako čine predmet interesovanja filosofije nauke, ne samo zato što od toga zavisi budući oblik i rast same nauke, nego i zbog toga što on bitno određuje repertoar temâ kojima će se baviti i savremena metodologija. Ovo ne znači kako će ona morati da se usmerava isključivo prema faktičkim tokovima nauke, ali je, za razliku od klasične metodologije, koja je bila strogo aprioristička i justifikacionistička, tj. zasnivala se na logičkim i epistemološkim argumentima, dok se kroz minuli vek ona umnogome "empirizovala", ugrađujući u svoje preporuke činjenička saznanja do kojih se došlo empirijskim istraživanjem aktualne nauke. Ovaj trend će se verovatno nastaviti, iako ne znači da će područja "scijentifikacije" metodologije i filosofije nauke ostati ista (sociologija, psihologija i istoriografija) - pre bi se očekivala preorijentacija ka nekim metodološki još uvek nedovoljno valorizovanim disciplinama, kao što su teorija sistemâ, teorija informacije, operacionalna istraživanja ili teorija komunikacije i kulturologija.

Sekularni pomaci od ontologije ka epistemologiji i od filosofije prirode ka filosofiji nauke upućuju na pomenuti sve veći stepen posredovanosti i dezontologizacije u spoznaji stvarnosti, na otklon od istraživanja samih entiteta ka proučavanju mehanizama njihovog spoznavanja. No, danas je pod sumnjom ne samo to da li je moguće pristupati samoj prirodi ili stvarnosti, nego i kako reflektovati nauku kao integralnu celinu, bez prethodnog uspostavljanja instancijâ kao što su naučni jezik ili naučna zajednica. Da li posle jezičkog i sociološkog obrta, izvršenih u drugoj polovini proteklog stoleća, predstoji neki psihološki, pragmatički ili strukturalistički obrt, pitanje je na koje je ne samo nemoguće odgovoriti nedvosmisleno, nego se zapažaju i momenti koji osujećuju bilo kakve preokrete u smislu srazmerno naglih i masovnih promena preovlađujuće orijentacije.

Ako se pogleda npr. debata između realizma i antirealizma u poslednje dve decenije, može se primetiti da, i pored toga što, ukupno uzev, opšta slika sadrži više antirealističkih tonova, a realizam polagano uzmiče, tj. ublažavaju se i konvencionalizuju tvrdi realistički stavovi, nije na delu nikakav epohalni prelom koji bi realizam potpuno eliminisao s metodološke pozornice. Gotovo sva današnja gledišta u filosofiji nauke sadrže bitne konvencionalističke sastojke, pa je danas praktično nemoguće biti metodološki (ili naučni) realist u tradicionalnom ili zdravorazumskom obličju, ali, kako se u ovom sporu i jedna i druga strana pozivaju na činjenice naučnog rasta, odnosno na (divergentne) interpretacije fenomenâ koji su rezultat skorijih naučnih istraživanja (uostalom, mnogi realisti zastupaju ovu poziciju kao empirijsku teoriju), smelo bi se ustvrditi da će naredne etape ove debate značajno zavisiti od prirasta naučnih dostignuća i procesâ i praksii samog istraživanja. Međutim, teško bi se očekivalo (a to je nezamislivo već i iz pojmovnih razloga) da bi naučna dostignuća sama po sebi mogla razrešiti ovaj spor, odnosno, da bi se argumentacija mogla crpsti neposredno iz aktualnog delovanja naučnikâ, bez pogodne epistemološke konceptualizacije, osmišljavanja u svetlu apstraktnih metodoloških kategorija.

Dakle, pojmovna rasmatranja i epistemološki argumenti sigurno će i dalje ostati glavno područje metodološke diskusije, dok će savremena nauka pružati sve razuđeniji empirijski materijal za podsticanje i ilustrovanje tih debata. Po svemu sudeći, denormativizacija i naturalizacija ne moraju podrazumevati da će se ugasiti striktno epistemološke debate, ali ilustrovane i suptilizovane primerima iz istorije nauke. Baš naprotiv, čini se da će upravo unutar same filosofije metodologija i filosofija nauke zauzimati sve značajniji položaj, isto kao što i nauka sve više određuje kako svakodnevni život, tako i saznajna merila duhovne epohe.


Izbor literature na srpskom jeziku

Lakatoš, Imre, "Historija nauke i njezine racionalne rekonstrukcije", u: Neven Sesardić (prir.), Filozofija nauke , Nolit, Beograd, 1986, str. 266-312.
Lakatoš, Imre, "Problem procenjivanja naučnih teorija: tri pristupa", Ideje , Beograd, god. XVIII, br. 4-5, str. 94-107.
Laudan, Lari, Progres i njegovi problemi , Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2001.
Novaković, Staniša, "Šta imaju filosofija i nauka da kažu jedna drugoj?", Dometi , Fiume, god. H, br. 9, 1977, str. 5-10, preštampano u: Novaković, Filozofija, metod i razvoj naučnog saznanja . Izabrani radovi, II, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2001.
Novaković, Staniša, Uvod u opštu metodologiju i istorija metodološke misli , Filozofski fakultet u Beogradu, 1994.
Novaković, Staniša, "Filozofija nauke danas", predgovor u: St. Novaković (prir.), Filozofija nauke u prvoj polovini XX veka , Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1997.
Novaković, Staniša (prir.), Naučni realizam i antirealizam u savremenoj metodologiji , Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 1998.
"Normativni naturalizam", temat prevedenih tekstova u: Luča , Nikšić (Crna Gora), god. XVI, br. 1-2, 1999, str. 3-87.
Pera, Marčelo i Vilijem [i (prir.), Uveravajuća nauka . Veština naučne retorike, Institut za filozofiju Filozofskog fakulteta, 1998.
Ristić, Živan, O istraživanju, metodu i znanju , Institut za pedagoška istraživanja, Beograd, 1995.


23:57
, ,
Banja Luka 78000, Bosnia and Herzegovina

Постави коментар

Пријавите се на: Објављивање коментара (Atom)
 
ТРЕЋИ ПРОСТОР © 2015. Сва права задржана. Прилагодио за веб Радомир Д. Митрић
Top